Yeryüzündeki En Büyük Otokrasi

Facebook düşman bir yabancı güç gibi davranıyor; ona böyle davranmamızın zamanı geldi.

1947’de The Atlantic dergisine bir makale yazan Albert Einstein, insanlığı atom bombası tehdidinden korumak için tek bir dünya hükümetinin kurulmasını önerdi. Ütopyacı fikri pek tutmadı, ama bugün başka bir vizyoner, bir kozmokrasinin imajını inşa ediyor.

Mark Zuckerberg, Einstein’ın aksine, Facebook’u ahlaki bir görev duygusu ya da dünya barışı için bir coşkuyla hayal etmedi. Bu yaz, Zuckerberg’in uluslarüstü rejiminin nüfusu aylık 2,9 milyar aktif kullanıcıyla dünyanın en kalabalık iki ülkesinin (Hindistan ve Çin’in) toplam nüfusundan daha fazlasına ulaştı. 

Facebook’un kurucusu ve CEO’su Zuckerberg’e göre onlar Facebookland vatandaşı. Bir süre önce, onları “kullanıcılar” yerine açıkça “insanlar” olarak adlandırmaya başladı, ancak bu ifadeler, hâlâ devasa bir sosyal matrisin çarkları; yalnızca 2021’in ilk yarısında Facebook’a 54 milyar dolar akıtan reklamverenleri tatmin edecek etli veri parçaları. Bu rakam dünyadaki çoğu ulusun gayri safi yurtiçi hasılasını aşan bir miktar.

Gayri safi yurtiçi hasıla(GSYİH), sadece Facebook’un olağanüstü gücünü gösterdiği için değil, Facebook’u gerçekte olduğu gibi görmemize yardımcı olduğu için anlamlı bir karşılaştırma kıssası görevi görüyor. Facebook yalnızca bir web sitesi, platform, yayıncı, sosyal ağ, çevrimiçi dizin, şirket veya yardımcı program değil: bunların hepsi. Aynı zamanda, Facebook düşman özellikleri olan etkili bir yabancı güçtür.

Bu, sadece kendi genişlemesine odaklanmasında açıkça görülebilir; herhangi bir vatandaşlık yükümlülüğüne karşı bağışıklığı; seçimlerin yönünü etkileyen hareketleri kolaylaştırma sicili; özgür basına karşı antipatisi; şirket yöneticilerinin duygusuzluğu ve kibiri; ve Amerikan demokrasisinin dayanıklılığına ilgisizliği.

Facebook’un en sesli eleştirmenlerinden bazıları, antitröst düzenlemesi, şirket satın almalarının yavaşlatılmasını, bir kartopu gibi büyüyen gücünü yavaşlatabilecek her şey için baskı yapıyor. Ancak Facebook’u bir ulus devlet olarak (ABD ve diğer demokrasilerle soğuk savaşa girmiş bir varlık) olarak düşünürseniz, bunun Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu’nun düzenlemeleri kadar bir sivil savunma stratejisi gerektirdiğini görürsünüz.

Hillary Clinton geçen yıl bana Zuckerberg’den hep bir otoriterlik kokusu aldığını söyledi. “Bazen yabancı bir güçle pazarlık yapıyormuşsunuz gibi hissediyorum” demişti. “O son derece güçlü.” Sheera Frenkel ve Cecilia Kang’ın An Ugly Truth: Inside Facebook’s Battle for Domination adlı kitaplarına göre, Facebook’taki ilk mantralarından biri “ülkeden önce şirket” idi. O şirket bir ülkenin tüm gücüne sahip olduğunda, bu mantra daha karanlık bir anlam kazanır.

Ulus olmanın temel bileşenleri şuna benzer: Toprağa, paraya, bir yönetim felsefesine ve insanlara ihtiyacınız vardır.

Metaverse’de bir emperyalist olduğunuzda, fiziksel alan hakkında çok fazla endişelenmenize gerek yok – yine de Zuckerberg, az nüfuslu Hawaii adalarından biri olan 1.300 dönümlük Kauai’ye sahip. Listedeki diğer öğelere gelince, Facebook’ta hepsi var.

Facebook, finansal düzenleyicilerin ve bankaların küresel ekonomiyi alt üst edebileceğinden ve doları kırabileceğinden korktukları blok zinciri tabanlı bir ödeme sistemi olan Diem (eski adıyla Libra) isimli kendi parasını da geliştirmek için çalışıyor.

---

Facebook, ekonomik regülasyon sınırlama stratejileri kadar bir de sivil savunma stratejisi gerektiriyor.

---

Zuckerberg, kurduğu imparatorluğun yönetim ilkelerinden yıllarca bahsetti: “Bağlanabilirlik bir insan hakkıdır”; “Oy kullanmak sesindir”; “Siyasi reklamlar kamunun önemli bir parçasıdır”; “İnsanlık tarihinin büyük ilerlemesi, insanların giderek daha fazla sayıda bir araya gelmesine doğru kayıyor.” Facebook bu fikirlerini çok sayıda insanın henüz çevrimiçi olmadığı bölgeleri etkin bir şekilde ilhak etmesiyle, yeni bir tür sömürgecilik içinde genişletti. Facebook’un web portalları olduğu sürece insanlara ücretsiz internet erişimi sunan tartışmalı programı Free Basics, insanları birbirine bağlamaya yardımcı olmak için bir yol olarak kullanıldı. Ancak asıl amacı, Facebook’u dünyanın her yerindeki ülkelerde fiili internet deneyimi haline getirmekti.

Facebook’un en çok sahip olduğu şey, elbette, insanlardır – Zuckerberg’in yönetimi altında yaşamayı seçen devasa bir bireyler topluluğu. Siyaset bilimci ve tarihçi Benedict Anderson, milliyetçilik üzerine yazılarında, ulusların sınırlarıyla değil, hayal gücüyle tanımlandığını öne sürdü. Ulus nihai olarak hayalidir, çünkü yurttaşları “üyelerinin çoğunu asla tanımayacak, onlarla tanışmayacak, hatta onların adını bile duymayacak, ancak yine de her birinin zihninde birlikteliklerinin imgesi yaşayacaktır.” Bu nedenle topluluklar her şeyden önce “hayal ediliş tarzlarıyla” ayırt edilirler.

Zuckerberg, her zaman Facebook kullanıcılarının kendilerini bir demokrasinin parçası olarak hayal etmelerini sağlamaya çalıştı. Bu yüzden kurumsal dilden çok “yönetim” diline kayıyor. Şubat 2009’da Facebook hizmet şartlarını revize etti, buna göre kullanıcılar siteden çıksalar bile verilerini silemezlerdi. Facebook’un gözetleme durumuna karşı öfke hızlı ve gürültülüydü; bunun sonucunda Zuckerberg, her şeyin bir yanlış anlaşılma olduğunu söyleyerek, gönülsüzce kararı tersine çevirdi. Aynı zamanda, bir blog gönderisinde bir Facebook Haklar ve Sorumluluklar Bildirgesi kavramını tanıttı ve insanları geri bildirimlerini paylaşmaya davet etti – ama bir Facebook hesabına kaydolmak şartıyla.

Gönderisinde “175 milyondan fazla insan Facebook kullanıyor” diye yazdı. “Bir ülke olsaydı, dünyanın en kalabalık altıncı ülkesi olurdu. Şartlarımız yalnızca haklarımızı koruyan bir belge değildir; hizmetin dünyanın her yerindeki herkes tarafından nasıl kullanıldığına ilişkin yönetim belgesidir.”

O zamandan beri, Facebook’un nüfusu bu sayının 17 katına ulaştı. Yol boyunca, Zuckerberg defalarca kendini Facebook ulusunun başı olarak seçti. Dünya hakimiyetine olan takıntısı geçmişe bakıldığında -genel olarak Roma imparatorluğu ve özel olarak Augustus Caesar ile uzun süredir devam eden meşguliyeti, bir genç olarak kodladığı Risk’in dijital versiyonu, insan psikolojisine ve duygusal bulaşıcılığa olan sonsuz ilgisi-  biraz daha soyutlanmış gibi görünüyor. 

Zuckerberg, 2017’de “küresel topluluğu” hakkındaki dolambaçlı bir manifestoda bunu şu şekilde ifade etti: “Genel olarak, topluluğumuzun yönetiminin, halkının karmaşıklığı ve taleplerine göre ölçeklenmesi önemlidir. Size daha fazla söz hakkı ve kontrol sağlamak için dünya çapında bir oylama sistemi oluşturmayı gerektirse bile, her zaman daha iyisini yapmaya kararlıyız.” Tabii ki, her işte olduğu gibi, Facebook için önemli olan tek oy, hissedarlarının oylarıdır. Yine de Facebook, tehdit ettiği demokratik değerlerle ilgili olarak kâr amaçlı davranışlarını sahte iddialarla gizleme ihtiyacı hissediyor.

En önemli kararlarda, demokratik yapıların boş taklitleri için büyük derecede çaba gösteriyormuş gibi görünmek, Zuckerberg’in hesap verebilirlikten kaçınması için yararlı bir mekanizma haline geldi. Şirketteki oy hisselerinin yaklaşık yüzde 58’ini kontrol ediyor, ancak 2018’de Facebook, Orwellian tarzında Gözetim Kurulu olarak bilinen bir tür yargı şubesinin kurulduğunu duyurdu. Gözetim kurulu, içerik denetimiyle ilgili çetrefilli konularda zor kararlar veriyor. Mayıs ayında, Facebook’un Donald Trump’ı askıya alma kararını onayladı. Facebook, “gözetim kurulu” üyelerinin bağımsız olduğunu söylüyor, ancak onları işe alan ve maaşlarını ödeyen, yine: Facebook.

Şimdilerde ise, The New York Times’a göre, Facebook bir tür yasama organı, seçimlerle ilgili konularda -siyasi önyargı, siyasi reklam, dış müdahale vb.- kararlar alabilecek bir komisyon oluşturmayı düşünüyor. Bu komisyon, gözleri Facebook liderliğinden daha da uzaklaştıracaktır.

Tüm bu düzenlemeler, Facebook’un gerçekte ne olduğunu ortaya çıkaran bir Potemkin köyü hissini verir: egemenliği olmayan insanların yaşadığı, mutlak güce sahip bir lider tarafından yönetilen yabancı bir devlet.

Facebook’u savunanlar, Facebook’un gücünün zararlı olduğunu öne sürmenin saflık olduğunu iddia etmeyi severler. Sosyal ağların zamanındayız, bu ağlar kalıcılar ve hiçbir yere gitmiyorlar. Alışmalıyız. Elbette hiç kimsenin 1980’lerin, 1940’ların veya 1880’lerin bilgi ekosistemlerine geri dönmek istemediği konusunda haklılar. Yayıncılığın yaygınlaşıp, demokratikleşmesi mucizevidir. Ben hala internet, akıllı telefonlar ve sosyal medya devrimlerinin toplum için tamamen bir iyilik olduğuna inanıyorum. Ancak bu, yalnızca kamu yararına, halkın çıkarlarına olan platformlarda ısrar edersek doğrudur. Facebook öyle değil.

Facebook, uygarlığın çöküşünün yayan bir yalan aracıdır. İnsan etkileşimini düğmelere tıklamaya indirgeyen, keskin olmayan duygusal tepkiler için tasarlanmıştır. Algoritma, kullanıcıları amansız bir şekilde daha az nüanslı, daha aşırı, uçlardaki malzemeye yönlendirir, çünkü en verimli şekilde tepkiyi ortaya çıkaran şey budur. Kullanıcılar, döngüyü sürdüren, yayınladıklarından tepkiler toplamak için dolaylı olarak eğitilir. Facebook yöneticileri, propaganda, terörist toplama ve soykırım platformlarında tanıtıma müsamaha gösterdi. Demokrasinin kendisini ortadan kaldırırken, kendilerini savunmak için ifade özgürlüğü gibi demokratik erdemlere işaret ederler.

---

Kendinizi yok etme özgürlüğü bir şeydir. Demokratik toplumu yok etme özgürlüğü bambaşka bir şeydir.

---

Bu ikiyüzlülükler artık Zuckerberg’in acımasızlığıyla ilgili itibarı kadar sağlam bir yere sahip. Facebook, kullanıcıları üzerinde rızaları olmadan psikolojik deneyler yaptı. En ünlü kullanıcılarını belirli içerik denetleme kurallarından muaf tutmak için gizli, kademeli bir sistem kurdu ve Instagram’ın gençlerin ruh sağlığı üzerindeki yıkıcı etkilerine yönelik dahili araştırmaları bastırdı. Kişileri izleyebilmek için Facebook’a hiç kaydolmamış kişilerin gölge profillerini oluşturarak web üzerindeki bireyleri takip etti. Dezenformasyon ve yanlış bilgilendirme ile mücadele için yeminler ederken, bu olayların yönelimlerini, sonuçlarını inceleyen araştırmacıları yanıltıyor ve platformlarında kaliteli haberlerin erişimini azaltıyor.

Facebook’a sadık olanlar bile, şirketin çöp, abartı ve yalancılık yeri olduğunu kabul ediyor – ancak aynı zamanda insanların bu tür toksinlerin almada özgür olmaları gerektiğini savunuyorlar. Uzun zamandır Facebook yöneticisi olan Andrew “Boz” Bosworth, 2019 tarihli bir notta “Facebook’un bir nikotin olmasa da muhtemelen şeker gibi olduğunu düşünüyorum” diye yazdı. “Her şey gibi ölçülü olmakta fayda var… Eğer şeker yiyip erken ölmek istiyorsam bu benim kararım.”

Bosworth’un söyleyemediği şey, Facebook’un sadece bireyi zehirleme kapasitesine sahip olmadığı; dünyayı zehirliyor. 2,9 milyar insan dahil olduğunda, ihtiyaç duyulan şey, kişisel alımda ölçülülük değil, ölçekte ölçülü olmaktır. Kendinizi yok etme özgürlüğü bir şeydir. Demokratik toplumu yok etme özgürlüğü bambaşka bir şeydir.

Facebook, özgür ifade, iletişim, bağlantı ve topluluk için ortak alan olmayı vaat ederek kendisini kitlelere sattı. Aslında açık ağa (open web), kendini gerçekleştirmeye ve demokrasiye karşı bir silahtır. Tüm bunlar, Facebook’un verilerinizi reklamverenlerin önünde sallayabilmesi için.

Bir dereceye kadar Facebook’un yan kuruluşu Instagram ve rakipleri Google, (Google’ın sahibi olduğu) YouTube ve Amazon ortak özelliklere sahip. Hepsi varoluşlarını -amaçlarının, çeşitli şekillerde, insanların hayatlarını paylaşmalarına yardımcı olmak, en zor sorulara cevap vermek ve ihtiyacınız olanı ihtiyacınız olduğunda teslim etmek- gibi bir asil görev olarak konumlandırıyorlar. Ancak bu devler arasında Facebook, ahlaki feragatlerinde en gösterişli olanı.

Facebook, kullanıcılarının egemenliğinin verili olduğuna inanmaya devam etmelerini, insanlığa yaptıklarını görmezden gelmelerini ve hizmetlerini yine de kullanmalarını istiyor. Bireysel özgürlüğü ve demokratik yönetimi korumaya çalışan herkes, statükonun bu kabulünden rahatsız olmalıdır.

Düzenleyicilerin gözünü Facebook’a dikmiş durumda, ancak şirketin Amerikalılar için oluşturduğu tehdit, gelişen teknoloji üzerindeki tekelinden çok daha fazlası. Facebook’un yükselişi, otoriter liderlerin küresel yönetimi için yeni bir ton belirlerken dünya çapında demokrasiyi aşındıran daha büyük bir otokratik hareketin parçası. Facebook’un kendisini Çin gibi bir süper güce karşı bir denge unsuru olarak nasıl gösterdiğini düşünün. Şirketin yöneticileri, Facebook’un geliştirdiği para birimini düzenleyerek Facebook’un sınırsız büyümesine müdahale etme girişimlerinin, kripto para dünyasında kendi biriminin baskın olmasını isteyen Çin’e bir hediye olacağı konusunda uyardılar. Başka bir deyişle, Facebook Çin ile bir ulus gibi rekabet ediyor.

Belki de Amerikalılar o kadar alaycı hale geldiler ki, özgürlüklerini gözetleme, manipülasyon ve sömürüden korumaktan vazgeçtiler. Ancak Rusya veya Çin, demokrasiyi baltalamak için tamamen aynı eylemleri yapıyor olsaydı, Amerikalılar kesinlikle farklı hissedeceklerdi. Facebook’u düşman bir yabancı güç olarak görmek, insanları oturum açtıklarında neye katıldıklarını ve nelerden vazgeçtiklerini kabul etmeye zorlayabilir. Sonunda Facebook’un ne olduğu gerçekten önemli değil; Facebook’un ne yaptığı önemli.

Karşılığında ne yapabiliriz? “Sosyal açıdan sorumlu” şirketler, Facebook’u boykot edebilir ve ticari yaptırımların otokrasileri dövizden mahrum bırakmasıyla aynı şekilde reklam gelirinden mahrum bırakabilir. Ancak geçmişte Coca-Cola ve CVS gibi büyük şirketlerin boykotları neredeyse hiç bir dalga yaratmadı. Belki sıradan Facebook çalışanları reform için lobi yapabilir, ancak Facebook’un devam etmesini imkansız kılacak türden kitlesel grevlerden başka hiçbir şeyin çok fazla etkisi olmayacaktır. Bu da olağanüstü cesaret ve kolektif eylem gerektirir.

Facebook kullanıcıları, değişim talep etme konusunda en fazla güce sahip gruptur. Facebook onların dikkati olmadan hiçbir şey olmazdı. Amerikan vatandaşları ve diğer demokrasilerin vatandaşları, sadece bir yaşam tarzı seçimi olarak değil, aynı zamanda bir vatandaşlık görevi olarak Facebook ve Instagram’dan uzak durabilirler.

İmparatorluğu yıkmak için yeterince insan bir araya gelebilir mi? Muhtemelen hayır. Facebook 1 milyar kullanıcısını kaybetse bile 2 milyar kullanıcı daha kalırdı. Ancak içinde bulunduğumuz tehlikenin farkına varmamız gerekiyor. Facebook’un normal bir şirket olduğu veya hegemonyasının kaçınılmaz olduğu fikrini sarsmalıyız.

Belki bir gün dünya, Einstein’ın hayal ettiği gibi barış içinde, antik çağlardan beri savaşları başlatan ve medeniyetleri çökerten güçler tarafından bölünmez bir şekilde bir araya gelecek. Ama bu olursa, eğer kendimizi kurtarabilirsek, bunun nedeni kesinlikle Facebook olmayacak. Ona rağmen olacak.

-Adrienne LaFrance

---

Adrienne LaFrance, The Atlantic’te yönetici editördür. 

Bu makale The Atlantic dergisinin Kasım 2021 baskısında “Facebookland” başlığıyla yer almaktadır. 

Bu yazı Ümit Bulut tarafından, eğitim, bilgilendirme ve bilinçlendirme amacıyla çevrilmiştir. Kültür İşleri yazının orjinal versiyonu hakkında hiçbir hak talep etmez, çevirinin yazar tarafından yapıldığını bildirir.

---